درباره کوچه تاریخی «وحدت» مشهد | عبور از تاریخ کوچه شرکت «کانتور»

به گزارش شهرآرانیوز، داستان ایجاد کوچه «وحدت‌یک» و دو همزاد آن (یعنی «وحدت‌۱/۱» و «وحدت ۲/۱») ریشه در یک تغییر عمده در کشور، یعنی تغییر سوخت مصرفی از زغال و چوب به نفت دارد؛ ماجرایی که ابتدا باعث ایجاد مجموعه اداری و مشاغلی جدید در مشهد شد و تغییراتی را هم در وضعیت اراضی مسکونی شهر رقم زد؛ از جمله اینکه بخشی از محوطه وسیع میدان کهنه مسکونی شد و تعدادی کوچه جدید را هم به نقشه جدید مشهد اضافه کرد؛ تعدادی از این کوچه‌ها، سه کوچه نخستین بولوار وحدت از جانب جنوبی هستند.

اسامی کوچه وحدت در طول تاریخ

این کوچه که اکنون تابلوی «وحدت‌یک» با زیرنویس «شهید مهدی محبتی» را در ابتدای دیوار خود دارد، در ابتدایِ ایجاد به کوچه «پشت‌بهره» معروف بود. دلیل این نام‌گذاری هم قرار گرفتن این کوچه در پشت دیوار یا در لهجه مشهدی «بهره» مشهد بود که روزگاری بر دورتادور شهر کشیده شده بود.

این نام به‌سرعت و با تکمیل فرعی «محبتی‌۶» کنونی و افزایش ساکنان شاغل در شرکت نفت در آن، به‌سرعت تغییر کرد تا‌جایی‌که در نزد مردم به کوچه «شرکت‌نفتی‌ها» یا به اختصار کوچه «نفتی‌ها» مشهور شد؛ نامی که البته برای دو کوچه مجاور (یعنی «وحدت‌۱/۱» و «وحدت ۲/۱») هم کاربرد داشت و این مجموعه را روی هم «کوی شرکت‌نفتی‌ها» هم می‌گفتند.

البته در سال‌های پیش‌از‌انقلاب و پس از تکمیل بولوار وحدت کنونی نام «اولیایی» که از زمین‌داران قدیمی این محدوده بوده است، بر تابلوی ورودی کوچه می‌نشیند. این نام تا سال‌۱۳۶۳ باقی بود، اما در همین سال نام «شهید محبتی» که او هم از ساکنان کوچه بود، جانشین نام قبلی شد.

البته «وحدت‌یک» در این مدت، نام‌های غیررسمی چندی را هم تجربه کرده است که کوچه مسجد امام‌رضا (ع) و کوچه «پشت‌گاراژ» مهم‌ترین آنها هستند؛ نام نخست به‌دلیل وجود مسجد امام‌رضا (ع) (در برخی نقشه‌های قدیمی شهر به اشتباه امام‌حسن‌مجتبی (ع) معرفی شده است) و نام دوم به‌دلیل قرار گرفتن کوچه در مجاورت گاراژ بزرگ اتوبوس بیرون‌شهری «مقدم» به آن داده شده است.

سرانجام اینکه «وحدت‌یک» در ادامه خود از طریق فرعی «حاج‌تقی ۶» به این کوچه مرتبط است و به این نام هم شناخته می‌شود، اما کوچه «وحدت ۱/۱» هم در این مدت به‌جز نام کنونی دو نام شهید (شهید مهدی حریری و شهید لاله) را بر تابلوی ورودی خود دیده است و «وحدت ۲/۱» نیز به دو نام «اندیشه» و شهید «مهدی رضایی» مزین شده است.

کوچه وحدت تا پایان دوره قاجار

کوچه «وحدت‌یک» و دو فرعی مجاور آن را می‌توان از جدیدترین کوچه‌های شمالی ایجاد‌شده در داخل محدوده برج و باروی شاه‌طهماسبی مشهد دانست. بر‌اساس اسناد و اطلاعات موجود، هیچ رد و اثری از سکونت انسانی در محدوده این کوچه‌ها تا پایان دوران قاجار وجود ندارد. در نقشه دالمج که کامل‌ترین نقشه عهد قاجاری مشهد محسوب می‌شود، این کوچه‌ها به رنگ سبز نشان داده شده‌اند و شامل بخش شمالی محوطه میدان کهنه شهر می‌شوند.

 این بخش با‌توجه‌به قراین موجود که مهم‌ترین آن، خودِ نام میدان کهنه است، زمانی مسکونی بوده، اما به‌مرور زمان کاربری آن به فضای سبز، کشاورزی و باغداری تغییر کرده است. متأسفانه هیچ اطلاع دقیقی از وضعیت مالکیتی این محدوده در آن دوران و ادوارِ قبل از آن وجود ندارد و اکنون نه می‌توان گفت اراضی قدیم این‌کوچه (در دوره قاجار) از آنِ چه کسانی بوده است و نه می‌توان گفت که کاربری آنها چه بوده است.

ناگفته نماند که در نقشه‌۱۳۰۳‌هرتسفلد هم وضعیت این محدوده تغییر چندانی با قبل نکرده و در این نقشه هم فضای مورد‌نظر محدوده‌ای رها و خالی از هر نوع عوارض انسانی ترسیم شده است. به‌عبارت‌دیگر می‌توان به یقین گفت که تا پایان دوران قاجار در محدوده کوچه‌های «وحدت‌یک»، «وحدت ۱/۱» و «وحدت ۲/۱» هیچ فضای سکونتی انسانی و نظام کوچه‌بندی شهری وجود نداشته است.

ابتدای کوچه وحدت از سمت بولوار شارستان

کوچه وحدت در دوران پهلوی‌ها

داستان کوچه «وحدت‌یک» و دو همزاد آن در دوران پهلوی‌ها درست برخلاف دوران قاجار‌ها بوده و می‌توان دهه‌های نخست این دوره را زمان تولد این کوچه بیان کرد. محدوده این کوچه در نقشه سال ۱۳۱۰ خورشیدی (مشهور به نقشه توسعه مشهد) وضعیتی مشابه سده قبل دارد و هیچ ساختار شهری در آن دیده نمی‌شود، اما این مسئله تا حد زیادی در نقشه‌۱۳۲۵ مشهد تغییر می‌کند. 

در این نقشه در محدوده موردنظر و به موازات بهره یا همان دیوار شهر کوچه‌ای قرار دارد که از طریق یکی از فرعی‌های خود به کوچه در‌حال‌شکل‌گیری «حاج‌تقی» و سپس به محدوده کوچه «جنت» (جوادیه فعلی) متصل شده است. این کوچه اندکی بعد و در نقشه سال‌۱۳۳۳ وضعیت کامل‌تری به خود می‌گیرد. در این نقشه که برای نخستین‌بار وضعیت محدوده اراضی شرکت ملی نفت (که آن زمان در لهجه مشهدی به آن «کانتور» می‌گفتند) هم مشخص شده است، کوچه «وحدت‌یک» دارای سه فرعی غربی و یک فرعی شرقی است که همگی بن‌بست هستند.

همچنین یک فرعی جنوبی هم پس از تغییر مسیر کوچه به غربی-شرقی دیده می‌شود که به کوچه «حاج‌تقی» ختم می‌شود. در این نقشه هیچ اثری از دو فرعی «وحدت‌۱/‌۱» و «وحدت ۲/۱» وجود ندارد؛ این امر خود بازگو‌کننده ایجاد این کوچه‌ها از دهه چهارم قرن گذشته به بعد است. ناگفته نماند که در این نقشه کوچه «وحدت‌یک» بن‌بست نبوده و به موازات بهره شهر تا ابتدای کوچه «دروازه‌دولاب» (راد کنونی) امتداد داشته است.

البته در نقشه‌های دهه‌۵۰ مشهد، این سه کوچه وضعیتی دیگر دارند. کوچه «وحدت یک» بن‌بست شده و دو کوچه «وحدت‌۱/۱» و «وحدت ۲/۱» هم به‌صورت موازی با «وحدت‌یک» شکل گرفته‌اند. به‌عبارت بهتر این سه کوچه در سال‌های منتهی به انقلاب سه کوچه موازی بوده‌اند که از طریق پلاک‌های مشترک و چند‌فرعی به هم مرتبط بوده و یک مجموعه هماهنگ را تشکیل می‌داده‌اند؛ مجموعه‌ای که اغلب ساکنان آن کارکنان شرکت نفت مستقر در سوی دیگر خیابان بودند و می‌توان مدعی شد که با گسترش این شرکت، نظام شهری در این بخش از شهر کامل‌تر شده است.

نمایی از ورودی کوچه وحدت

کوچه وحدت پس از انقلاب اسلامی

این کوچه به‌تدریج و از حدود سال‌۱۳۷۵ یعنی پس از آغاز طرح نوسازی و بهسازی اطراف حرم‌مطهر‌رضوی، ماهیت مسکونی خود را از دست داد. این تغییر وضعیت با انتقال مجموعه شرکت نفت از بولوار وحدت نیز تشدید شد، به‌نحوی‌که در فاصله زمانی بسیار کوتاهی شاغلان شرکت نفت که ساکن این محدوده بودند، منازل خود را فروختند و از آن کوچ کردند.

این تغییرات در دو کوچه «وحدت ۱/۱» و «وحدت ۲/۱» به‌نحوی دیگر اجرایی شد؛ زیرا اغلب پلاک‌های این کوچه‌ها توسط سازمان مجری طرح نوسازی بافت پیرامون حرم‌مطهر خریداری شد و پس از تخریب منازل موجود در آنها به عنوان یک زمین بزرگ در اختیار سرمایه‌گذاران قرار گرفت؛ حرکتی که البته در اغلب موارد با سرانجامی خوش همراه نبود، به‌نحوی‌که امروزه در «وحدت‌۲/۱» تنها چهار پلاک مسکونی باقی مانده است.

وضعیت «وحدت‌۱/۱» تا‌حدی بهتر از «وحدت‌۲/۱» بوده و شمار پلاک‌های مسکونی آن دو‌رقمی است، اما اغلب این پلاک‌ها کاربری زائری پیدا کرد‌ه‌اند و کوچه تقریبا خالی از ساکنان قدیمی است. کوچه «وحدت‌یک» هم در این مدت نه‌تن‌ها شاهد ساخت‌و‌ساز اقامتی‌های متعدد بوده که در بخشی از آن یک پارکینگ مکانیزه شهرداری نیز نصب شده است.

کاشی باقی مانده از خانه قدیمی محبتی

چهره‌های شاخص کوچه وحدت

یکی از چهره‌های شاخص ساکن این کوچه آقای «راک» معروف به «حاج‌حسن آبی» است. این فرد در دورانی که هنوز خبری از لوله‌کشی آب نبود، با درشکه از سر‌چشمه و قنات‌های مشهد آب بار می‌زد و درِ خانه‌ها توزیع می‌کرد. «حاج‌اسحاق جاهدی‌چکاب»، واقف تنها بنای مذهبی کوچه، یعنی «مسجد‌الرضا (ع)» هم از دیگر چهره‌های شناخته‌شده این کوچه است. 

همچنین باید از آقایان «بشوری»، «اسفندیاری»، «مظهری»، «رنجبر»، «عباسی‌مقدم» و «حشمتی» به عنوان تعدادی از کارکنان شرکت نفت که ساکن این کوچه بوده‌اند، یاد کرد. خانواده‌های «فاخر»، «مقدم»، «رضایی» و «اسکندری» نیز از دیگر‌ساکنان قدیمی این کوچه محسوب می‌شوند. همچنین باید به خاندان «مالدار» به‌عنوان ساکن قدیمی کوچه «وحدت ۲/۱» و «محبتی» به‌عنوان ساکن قدیمی کوچه «وحدت‌۱/۱» اشاره کرد. سرانجام اینکه خانوداه شهید «مهدی حریری» هم که کوچه «وحدت‌۱/۱» به نام او تابلو خورده است نیز در انتهای کوچه شهید «محبتی‌۶» ساکن هستند.

در ادامه حتما بخوانید حاج رجب؛ از وقف تکیه تا نام یک کوچه در مشهد